80 jaar vrijheid in Delft: Hongerwinter
Het is 85 jaar geleden dat in Nederland de eerste slachtoffers vielen van een oorlog die vijf jaar zou duren. Omroep Delft brengt deze ingrijpende geschiedenis tot leven in een vijfdelige documentaireserie. De afleveringen vertellen het verhaal van oorlog, honger, moed en bevrijding – door de ogen van Delftenaren toen en nu. Vandaag: de Hongerwinter. Een periode van extreme voedselschaarste, kou en ontbering in het westen van Nederland. Ook Delft werd hard getroffen.
Hoewel de oorlog inmiddels 80 jaar geleden is geëindigd, is er één gewoonte die de Delftse Aagje van den Berg (90) heeft overgehouden aan de Hongerwinter. Eten gooit ze niet weg, nooit. "In de Hongerwinter heb ik kinderen uit de tonnen van gaarkeukens zien eten. Ondersteboven bijna, met een lepel van thuis meegenomen. Als je dat hebt gezien denk je wel twee keer na voordat je iets weggooit."
Aagje was negen jaar in de Hongerwinter van 1944/1945 en woonde samen met haar ouders, broer en twee jongere broertjes aan de Arnoldstraat in de wijk Hof van Delft. Door de spoorwegstaking in september 1944 en de daaropvolgende naziblokkade stokte de aanvoer van voedsel en brandstof. De schappen in winkels raakten leeg, het rantsoen daalde tot onder de vijfhonderd kilocalorieën per dag. "Als kind merkte ik pas echt dat het oorlog was toen we niets meer te eten hadden. We hebben ontzettend veel hongergeleden."
Gaarkeuken
De meeste mensen waren aangewezen op wat zij via de bonnen konden verkrijgen, of op de gaarkeuken. In Delft waren, verspreid over de stad, ongeveer achttien van zulke keukens actief. De maaltijden waren eenvoudig: dunne soep van aardappelschillen, peulvruchten of suikerbieten. Ook Aagje bezocht meerdere keren de gaarkeuken, die volgens haar herinnering in de buurt van de Anthonij Duijckstraat zat. "Ik weet nog dat ik stamppot rode kool kreeg bij de gaarkeuken en het liet vallen in de sneeuw. Thuis heb ik niets gezegd. Ze aten het gewoon op."
Een brood voor 80 gulden
De vader van Aagje werkte tijdens de oorlogsjaren als hoofdtuinman bij een tuindersbedrijf in Den Hoorn. Door zijn werk kreeg hij regelmatig van de baas een zak suikerbieten voor thuis. Een groente dat voor de oorlog alleen werd gebruikt als veevoer, maar in de Hongerwinter heel erg welkom was voor het gezin met vier kinderen. Het werd de groente waarmee de familie de strenge winter doorkwam. In de middag at de familie de suikerbiet rauw in een schijf. In de avond werd de groente gekookt en in reepjes gesneden. "Het was helemaal niet lekker, echt niks aan."
Met de voedselbonnen kreeg het gezin slechts een half brood. Daarom besluit de vader van Aagje op een dag een brood te kopen bij een zwarthandelaar voor maar liefst 80 gulden. "Hij riep 's ochtends naar boven dat hij een boterham voor ons had. We renden naar beneden en likten zelfs de kruimels op. Dat was zo duur, dat kon maar één keer."
IJspegels aan het plafond
De kou maakte de situatie extra zwaar. De winter was streng, brandstof schaars. Railbalken werden van spoorlijnen losgehaald en in stukken gezaagd voor kachels, bomen in parken en langs singels verdwenen. Aagjes vader zaagde ook 's avonds na de avondklok stiekem bomen om in het Westplantsoen, dat nu het Wilhelminapark is, om het huis te verwarmen. De temperatuur binnenshuis was vaak nauwelijks hoger dan buiten. Ook Aagje herinnert zich de kou van de Hongerwinter. "Soms gingen we al om vijf uur 's middags naar bed. We hadden geen eten, geen licht, geen kolen en dus geen warmte. De ijspegels hingen aan het plafond. Dik ingepakt met kleding aan lagen we in bed met wat extra jassen op de deken."
Tocht naar eten
Wie familie of bekenden op het platteland had, stuurde soms een kind weg om aan te sterken. In maart 1945 liepen Aagje en haar moeder- treinen reden niet meer in de Hongerwinter- naar een bekende boer van de familie in Wezep, een dorp in Gelderland. Een tocht van zo'n 150 kilometer, in vijf lange dagen. "Heel veel mensen maakten de tocht naar het oosten van het land, maar je had toch geen fut om wat te zeggen. Je zag die mensen, maar je praatte niet. Iedereen was gefixeerd op de tocht naar het eten" herinnert Aagje zich. Onderweg sliepen ze in het Leger des Heils in Gouda, de Domkerk in Utrecht "op stro, daar waren geen bedden" en in het hooi bij de koeien van een boer in Nunspeet.
Huilen tijdens het eten
Hongerig, vermoeid en vies kwamen Aagje en haar moeder aan in Wezep. Haar moeder ging na een aantal dagen weer terug naar Delft met eten voor het gezin, maar Aagje bleef hier zes maanden. "Het was echt vakantie voor mij. Ik kreeg fantastisch te eten. Ze hadden melk, eieren, groenten, alles. Ik zat vaak te huilen tijdens het eten, omdat ik dacht aan mijn broertjes thuis die honger hadden."
Delft in de wachtstand
Niet iedereen trof het zoals Aagje. De Hongerwinter kostte in Nederland naar schatting meer dan twintigduizend mensen het leven. In Delft vielen ook doden, vooral onder ouderen en kwetsbaren. De alledaagse werkelijkheid was in die maanden: lange rijen, magere gezichten en dikke jassen tegen de kou. Een stad in de wachtstand, wachtend op een bord soep, op het einde van de oorlog, op beter nieuws.
In de volgende aflevering van '80 jaar vrijheid in Delft' staat de bevrijding van de stad centraal. Een verhaal met twee kanten. Feestende Delftenaren op de Markt tegenover de arrestatie van inwoners van de stad, die zich moeten verantwoorden voor hun keuze om met de nazi's samen te werken.
80 jaar vrijheid in Delft
Tachtig jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog herdenken en vieren we de bevrijding van onze stad. Vanaf maandag 28 april brengt Omroep Delft verhalen, videoreportages en radio-uitzendingen over de bevrijding en de impact van de oorlog op Delft en haar inwoners. Mis het niet! Volg ons voor een indringende terugblik op 80 jaar vrijheid in Delft. Bekijk onze speciale rubriek '80 jaar Bevrijding' op onze website voor alle publicaties.
Tekst: Willem de Bie & Amber Dresken
